Η ΚΥΒΕΡΝΗΣΗ τοῦ Προέδρου τοῦ Ἐλεγκτικοῦ Συνεδρίου κ. Ἰωάννη Σαρμᾶ εἶναι ἡ τέταρτη ὑπηρεσιακὴ Κυβέρνηση μὲ σκοπὸ τὴν διεξαγωγὴ ἐκλογῶν ποὺ διορίζεται σύμφωνα μὲ τὸ ἄρθρο 37 παράγρ. 3 ἐδ. γ´ τοῦ ἰσχύοντος Συντάγματος, ὅπως αὐτὴ ἡ διάταξη διαμορφώθηκε μὲ τὴν ἀναθεώρηση τοῦ 1986.
Ἔχουν προηγηθεῖ οἱ Κυβερνήσεις τοῦ Ἰωάννη Γρίβα, τοῦ κ. Παναγιώτη Πικραμμένου καὶ τῆς κ. Βασιλικῆς Θάνου, ποὺ διεξήγαγαν ἀντιστοίχως τὶς ἐκλογὲς τῆς 5ης Νοεμβρίου 1989, τῆς 17ης Ἰουνίου 2012 καὶ τῆς 20ῆς Σεπτεμβρίου 2015. Εἶναι ἡ πρώτη φορὰ ποὺ Πρόεδρος τοῦ Ἐλεγκτικοῦ Συνεδρίου διορίζεται πρωθυπουργὸς βάσει τῆς ἐν λόγῳ συνταγματικῆς διατάξεως.
- Τοῦ Κυριάκου Π. Παπανικολάου*
Σημειωτέον ἱστορικῶς ὅτι στὴν ἀπὸ 9-3-1985 πρόταση συνταγματικῆς ἀναθεώρησης 161 βουλευτῶν τοῦ ΠΑ.ΣΟ.Κ. ἡ προταθεῖσα διάταξη τῆς 3ης παραγράφου τοῦ ἄρθρου 37 ἀναφερόταν μόνον στοὺς Προέδρους τοῦ Συμβουλίου τῆς Ἐπικρατείας ἢ τοῦ Ἀρείου Πάγου, ἐνῷ ἡ πρόβλεψη καὶ τοῦ Προέδρου τοῦ Ἐλεγκτικοῦ Συνεδρίου εἰσήχθη μὲ τὴν ἀπὸ 10-12-1985 εἰσήγηση τῆς πλειοψηφίας τῆς Εἰδικῆς Κοινοβουλευτικῆς Ἐπιτροπῆς τῆς Στ´ Ἀναθεωρητικῆς Βουλῆς. (Βλ. Ἀν. Πεπονῆ, Ἡ συνταγματικὴ ἀναθεώρηση τοῦ 1986, σελ. 22, 36)
Τὰ ὅρια τῆς κυβερνήσεως, ὡς ἀσκούμενης κρατικῆς λειτουργίας ὑπὸ τὴν εἰδικὴ συνθήκη στὴν ὁποία ἀναφέρεται ἡ ἐν λόγῳ συνταγματικὴ διάταξη, ἀφοροῦν τόσο τὸ ἀντικείμενό της ὅσο καὶ τὴν διάρκειά της. Οἱ βασικὲς συνταγματικὲς παράμετροι γιὰ τὴν κατανόηση τῆς θέσεως τοῦ ὑπηρεσιακοῦ Πρωθυπουργοῦ καὶ τῆς Κυβερνήσεώς του, ὥστε νὰ ὁριοθετηθεῖ κατ᾽ ἀντικείμενον καὶ κατὰ χρόνον ἡ ἀσκούμενη ἀπὸ αὐτοὺς κυβέρνηση, εἶναι οἱ ἑξῆς: Πρῶτον, ἡ κυβέρνηση καθορίζεται ἀπὸ ἕναν σκοπό, τὴν διεξαγωγὴ τῶν ἐκλογῶν. Ἐνῷ δηλαδὴ ἐν τῇ λειτουργίᾳ τοῦ πολιτεύματος ἡ Κυβέρνηση καθορίζεται ἀπὸ τὴν δημοκρατικὴ νομιμοποίησή της ἐντὸς τοῦ κοινοβουλευτικοῦ συστήματος, μὲ συνέπεια τὸν ἀποφασιστικὸ ρόλο της στὸν ἀνοικτὸ ὁρίζοντα τῆς γενικῆς πολιτικῆς τῆς χώρας (ἄρθρο 82 παράγρ. 1 Συντ.), ἡ ὑπηρεσιακὴ Κυβέρνηση μὴ βασιζόμενη σὲ ἀντίστοιχη νομιμοποίηση νοηματοδοτεῖται κατ᾽ ἀρχὴν ἀπὸ τὸν προτασσόμενο σκοπό, τὸν ὁποῖο ἀκριβῶς ὑπηρετεῖ.
Ἐὰν δὲν συνέτρεχαν οἱ πολιτικὲς συνθῆκες ποὺ ἐπιβάλλουν τὴν διεξαγωγὴ ἐκλογῶν, δηλαδὴ ἂν εἶχαν τελεσφορήσει οἱ διαδικασίες σχηματισμοῦ Κυβέρνησης ποὺ νὰ ἔχει τὴν ἐμπιστοσύνη τῆς Βουλῆς, ἢ ἐὰν εἶχε ἐπιτευχθεῖ ὁ σχηματισμὸς (τῆς λεγόμενης οἰκουμενικῆς ἢ διακομματικῆς) πολιτικῆς Κυβερνήσεως γιὰ τὴν διεξαγωγὴ ἐκλογῶν, οὐδεὶς λόγος διορισμοῦ ὑπηρεσιακῆς Κυβερνήσεως θὰ συνέτρεχε. Τοῦτο σημαίνει ὅτι ἐν πολλοῖς εἶναι προκαθορισμένες οἱ βασικὲς κατὰ σκοπὸν ἁρμοδιότητες ποὺ πρέπει ὁπωσδήποτε νὰ ἀσκηθοῦν ἀπὸ τὴν ὑπηρεσιακὴ κυβέρνηση, μὲ πρώτη τὴν προσυπογραφὴ ἀπὸ τὸν ὑπηρεσιακὸ Πρωθυπουργὸ τοῦ διατάγματος διάλυσης τῆς Βουλῆς καὶ προκήρυξης ἐκλογῶν (ἄρθρο 37 παράγρ. 3 ἐδ. γ´ σὲ συνδυασμὸ μὲ ἄρθρο 35 παράγρ. 2 περ. γ´ Συντ.).
Δεύτερον, ὁ διορισμὸς τοῦ ὑπηρεσιακοῦ Πρωθυπουργοῦ ἀποτελεῖ ρυθμιστικὴ ἁρμοδιότητα τῆς Προέδρου τῆς Δημοκρατίας, ποὺ ἔγκειται εἰς ἰδίαν ἐπιλογὴν μεταξὺ τῶν Προέδρων τῶν τριῶν ἀνωτάτων δικαστηρίων. Ἡ ἐν λόγῳ ἁρμοδιότητα τῆς Προέδρου ζεύγνυται μὲ καθῆκον τοῦ ὑπηρεσιακοῦ Πρωθυπουργοῦ νὰ σχηματίσει Κυβέρνηση (χαρακτηριστικὲς οἱ προσεκτικὲς διατυπώσεις τῆς Προέδρου τῆς Δημοκρατίας καὶ τοῦ Προέδρου τοῦ Ἐλεγκτικοῦ Συνεδρίου κατὰ τὴν συνάντησή τους πρὸς ἀνάθεση σχηματισμοῦ Κυβερνήσεως τὴν 24-5-2023: « – ἀνακοίνωσα … ὅτι σκοπεύω … νὰ σᾶς ἀναθέσω …»,– «εἶναι συνταγματική μου ὑποχρέωση νὰ ἀποδεχθῶ.») Καθὼς δὲ ἡ ἑκάστοτε διοριζόμενη ὑπηρεσιακὴ Κυβέρνηση ἀσκεῖ τὶς ἁρμοδιότητές της χωρὶς νὰ ἀπολαύει τῆς ἐμπιστοσύνης τῆς διαλυθησομένης καὶ ἐφ᾽ ἑξῆς ἐλλειπούσης Βουλῆς, δημοκρατικὸ ἔρεισμα τῆς ἀσκήσεως τῆς κυβερνήσεως κατὰ τὸ μεταβατικὸ αὐτὸ διάστημα ἀποτελεῖ μόνον ἡ ἀπόφαση διορισμοῦ ποὺ λαμβάνει ἡ –ἐκλεγεῖσα ἀπὸ τὴν Βουλή– Πρόεδρος τῆς Δημοκρατίας. Ἡ ἀναγωγὴ τῆς –κατ᾽ αὐτὴν τὴν ἔννοια, ἰσχνῆς– δημοκρατικῆς νομιμοποίησης τῆς ὑπηρεσιακῆς Κυβέρνησης στὴν αἰρετὴ ρυθμιστὴ τοῦ πολιτεύματος (ἄρθρο 30 παράγρ. 1 Συντ.) δικαιολογεῖ τὸ περιθώριο συμβουλευτικοῦ ρόλου τῆς Προέδρου τῆς Δημοκρατίας ὡς πρὸς τὴν διαμόρφωση τῶν προτάσεων τοῦ ὑπηρεσιακοῦ Πρωθυπουργοῦ γιὰ τὰ λοιπὰ μέλη τῆς Κυβερνήσεως (βλ. Εὐ. Βενιζέλου, Μαθήματα Συνταγματικοῦ Δικαίου, 2021, σελ. 608 Γ. Ἀναστασιάδη, Οἱ τρεῖς ἐφαρμογές τοῦ ἄρθρου 37 Συντ., 1990, σελ. 97-98).
Τρίτον, ἡ θητεία τῆς ὑπηρεσιακῆς Κυβερνήσεως δὲν μπορεῖ νὰ ὑπερβεῖ τὴν διάρκεια ποὺ καθορίζεται ἀπὸ τὸν συστατικὸ σκοπό της, δηλαδὴ τὴν διεξαγωγὴ ἐκλογῶν, μετὰ τὶς ὁποῖες θὰ διορισθεῖ νέα Κυβέρνηση κατ᾽ ἐπίκαιρον ἐφαρμογὴν τῶν διατάξεων τοῦ ἄρθρου 37 Συντ. Ἀκόμη δὲ καὶ ἂν δὲν τελεσφορήσουν, καὶ πάλι, οἱ κατὰ σειρὰν προτασσόμενες τοῦ σχηματισμοῦ ὑπηρεσιακῆς ἐκλογικῆς Κυβερνήσεως διαδικασίες τοῦ ἄρθρου 37 Συντ., δὲν παρατείνεται ἡ θητεία τῆς ὑπηρετούσης Κυβερνήσεως, ἀλλὰ ἀπαιτεῖται ὁ ἐκ νέου διορισμὸς ὑπηρεσιακοῦ Πρωθυπουργοῦ καὶ λοιπῶν μελῶν τῆς Κυβερνήσεώς του.
Τὰ ἀνωτέρω συνταγματικὰ ὅρια δὲν εἶναι ἀπόλυτα. Πρῶτον, ὡς πρὸς τὴν κατ᾽ ἀντικείμενον ὁριοθέτηση τῆς ὑπηρεσιακῆς κυβερνητικῆς λειτουργίας, πρέπει νὰ παρατηρηθεῖ ὅτι κάμπτεται κατ᾽ οἰκονομίαν βάσει τῶν ἑκάστοτε ἀναγκῶν ποὺ καλοῦν σὲ ἄσκηση τοῦ κυβερνητικοῦ ἔργου πρὸς κατευθύνσεις πέραν τῆς διεξαγωγῆς τῶν ἐκλογῶν. Μάλιστα, θὰ μποροῦσε νὰ λεχθεῖ ὅτι δὲν ὑφίστανται τομεῖς κυβερνητικῆς δραστηριότητας ποὺ ἐξ ὁρισμοῦ θὰ μποροῦσαν νὰ θεωρηθοῦν ὡς ἐκφεύγοντες τοῦ πεδίου ἐπιτακτικῆς ἀνάληψης ἐνέργειας. Προεχόντως στὰ πεδία τῆς ἐξωτερικῆς πολιτικῆς καί τῆς ἐθνικῆς ἄμυνας δὲν μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ ὅτι ἀργεῖ ἡ κυβερνητικὴ λειτουργία κατ᾽ ἐπίκλησιν τοῦ ὑπηρεσιακοῦ χαρακτῆρα τῆς Κυβερνήσεως. Ἐπὶ παραδείγματι, ὁ ὑπηρεσιακὸς Πρωθυπουργὸς κ. Παναγιώτης Πικραμμένος εἶχε χρειασθεῖ νὰ λάβει μέρος σὲ κρίσιμη ἄτυπη Σύνοδο Κορυφῆς τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἕνωσης, καὶ μάλιστα ἐλάχιστες ἡμέρες μετὰ τὴν ἀνάληψη τῶν καθηκόντων του (βλ. ἐπ᾽ αὐτοῦ τὴν συνέντευξή του στὴν ἐφημερίδα «Καθημερινή» τῆς 15-5-2022, σελ. 12). Βεβαίως, κυρίως ὡς πρὸς τὰ ζητήματα αὐτά, εἶναι ἀναγκαία ἡ διαρκὴς ἐπικοινωνία καὶ συνεννόηση τῆς ὑπηρεσιακῆς Κυβερνήσεως μὲ τὰ πολιτικὰ κόμματα. (Βλ. Ἀρ. Μάνεση, Αἱ ἐγγυήσεις τηρήσεως τοῦ Συντάγματος ΙΙ, 1965, σελ. 426, ἀναφορικὰ μὲ «σοβαρὰ ἐθνικὰ θέματα, τῶν ὁποίων ἡ ἀντιμετώπισις δὲν ἐπιδέχεται ἀναβολήν», βλ., ἐπίσης, τὶς σχετικὲς ἐπισημάνσεις Μιχ. Πικραμένου, Ὁ θεσμός τῆς ὑπηρεσιακῆς ἐκλογικῆς κυβέρνησης, 1987, σελ. 28, 83.)
Δεύτερον, ἀκόμη καὶ τὸ ἀνωτέρω κατὰ χρόνον ὅριο τῆς ὑπηρεσιακῆς κυβερνήσεως, δηλαδὴ ἡ διάρκεια τῆς θητείας τῆς ὑπηρεσιακῆς Κυβερνήσεως, δὲν εἶναι συνταγματικῶς ἀπόλυτο, καθὼς δύναται νὰ καμφθεῖ σὲ μία ἀπευκταία περίπτωση. Τὸ ἄρθρο 53 παράγρ. 3 Συντ. προβλέπει ὅτι, σὲ περίπτωση πολέμου καὶ ἐὰν ἡ Βουλὴ ἔχει διαλυθεῖ, ἀναστέλλεται ἡ διενέργεια ἐκλογῶν μέχρι λήξεως τοῦ πολέμου ἀνακαλουμένης αὐτοδικαίως τῆς διαλυθείσης Βουλῆς. Ἐν τοιαύτῃ ἀκραίᾳ περιπτώσει τὸ κατὰ χρόνον ὅριο τῆς θητείας τῆς ὑπηρεσιακῆς Κυβερνήσεως κάμπτεται ἐν ὄψει τῆς ἀναστολῆς τῶν ἐκλογῶν. Βεβαίως, λαμβανομένης ὑπ᾽ ὄψιν τῆς ἰσχνῆς δημοκρατικῆς νομιμοποιήσεως τῆς ὑπηρεσιακῆς Κυβερνήσεως, τίθεται τὸ ζήτημα τῶν ἀκραίων ὁρίων τῆς ἐξ ἀδηρίτου ἀνάγκης ὑπερβάσεως τοῦ χρονικοῦ ὁρίου τῆς θητείας, ἀφοῦ μάλιστα θὰ ἔχει αὐτοδικαίως ἀνακληθεῖ ἡ διαλυθεῖσα Βουλή. Θὰ μποροῦσε νὰ ὑποστηριχθεῖ ὅτι σὲ αὐτὴν τὴν περίπτωση ἐπαναλαμβάνονται οἱ διαδικασίες τοῦ ἄρθρου 37 Συντ. οἱ ὁποῖες εἶχαν κατὰ σειρὰν ἀτελεσφόρως προταχθεῖ τοῦ σχηματισμοῦ τῆς ὑπηρεσιακῆς Κυβερνήσεως ὑπὸ συνθῆκες οὐσιωδέστατα διαφορετικές.
Συμπερασματικῶς, ἡ ὑπηρεσιακὴ Κυβέρνηση συγκροτεῖται μὲν πρὸς τὸν κύριο σκοπό της, δηλαδὴ τὴν διεξαγωγὴ τῶν ἐκλογῶν, ἀλλὰ ἐκ τῶν πραγμάτων δὲν δύναται νὰ περιορισθεῖ σὲ ἕναν κατὰ τὰ λοιπὰ διεκπεραιωτικὸ ρόλο, καθὼς ἀναλόγως τῶν ἑκάστοτε ἀναγκῶν καλεῖται νὰ δρᾷ ἐπὶ πλειόνων πεδίων, τελοῦσα σὲ συνεννόηση μὲ τὶς πολιτικὲς δυνάμεις, στὴν εὐρύτερη δυνατὴ ἀποδοχὴ τῶν ὁποίων στηρίζεται ἄλλως τε ἡ συγκρότησή της κατὰ τὸ ἄρθρο 37 παράγρ. 3 ἐδ. γ´ τοῦ Συντάγματος.
*Λέκτωρ Δημοσίου Δικαίου τῆς Νομικῆς Σχολῆς τοῦ Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης
Μ.Η.Τ. 232122