Πῶς νά νικήσουμε τήν σκλαβιά τῆς ὕλης καί νά γίνουμε ἐλεύθεροι ἄνθρωποι

Εὐάλωτος ὁ ὑπερσυνδεδεμένος κόσμος – Αἰτία δεινῶν ἡ ὑπερεξάρτησίς μας ἀπό τήν τεχνολογία – Χωρίς ἐφεδρικό σχέδιο ὁ κόσμος – Μερικές σκέψεις μετά τό φιάσκο στό σύστημα ἐναερίου κυκλοφορίας στό ἀεροδρόμιο τοῦ Λονδίνου

ΜΟΛΙΣ διάβασα τήν πληροφορία, ὅτι χρειάστηκαν μόλις 72 δευτερόλεπτα γιά νά πέσουν τά συστήματα ἐναερίου κυκλοφορίας στό ἀεροδρόμιο τοῦ Λονδίνου καί νά προκληθεῖ παγκόσμιο χάος στίς πτήσεις, ἔτρεξα ἀμέσως καί πάλι στόν «Ἀνήφορο» τοῦ Νίκου Καζαντζάκη (ἐκδόσεις «Διόπτρα»). Τό ἀνέκδοτο μυθιστόρημά του, πού κυκλοφόρησε μόλις πέρυσι, στήν πραγματικότητα ἀποτελεῖ ἕνα πρόωρο μανιφέστο γιά τά προβλήματα πού θά ἀντιμετωπίσει ὁ κόσμος στόν 21ο αἰῶνα. Ἀσχέτως ἄν αὐτό γράφτηκε στόν 20ό αἰῶνα.

• Τοῦ Μανώλη Κοττάκη

Τό 1946 στήν… Ἀγγλία, ἀμέσως μετά τόν Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Μετά ἀπό ἐπίσκεψή του στίς ταχέως ἀναπτυσσόμενες βιομηχανικές πόλεις της. Πρόκειται γιά ἕνα κείμενο πού δέν ἔτυχε τῆς προσοχῆς πού τοῦ ἔπρεπε ἀπό τούς σύγχρονους Ἕλληνες (τρίτο στά εὐπώλητα ἀντί πρῶτο μακράν) τό ὁποῖο εἶναι πολύ μπροστά ἀπό τήν ἐποχή του καί διαπνέεται ἀπό ἕναν κοσμοπολίτικο ἐθνοκεντρισμό, ἀπό ἕνα παγκοσμιοποιημένο πνεῦμα ἐπιλύσεως τῶν διεθνῶν προβλημάτων καί ἀπό τήν ἀφοσίωσή του στό Θεῖον καί στό μετά. Διαφημίζει τόν Θεό σέ καιρούς Ἀθεΐας.

Μέ τόν χαρακτηριστικό διάλογο:

– Πῶς πρέπει νά ἀγαποῦμε τό θεό;

– Ἀγαπῶντας τούς ἀνθρώπους.

– Πῶς πρέπει νά ἀγαποῦμε τούς ἀνθρώπους;

– Μοχτῶντας νά τούς φέρουμε στό σωστό δρόμο.

– Ποιός εἶναι ὁ σωστός δρόμος;

– Ὁ Ἀνήφορος.

Ἔτρεξα λοιπόν ἀμέσως στήν σελίδα 166 –σύμπτωση– στήν ὁποία ὁ Καζαντζάκης εὑρισκόμενους στό Λονδῖνο διηγεῖται μέ τό ψευδώνυμο «Κοσμᾶς» σέ μία Ἰρλανδέζα φίλη του τό πρόβλημα πού ἀντιμετωπίζει ὁ καινούργιος κόσμος καί εἰσηγεῖται τόν τρόπο ἐπίλυσής του.

Λέει ὁ μεγάλος Κρητικός: «Ὁ νοῦς τοῦ ἀνθρώπου ξετυλίχθηκε πολύ γοργότερα, πολύ ἐντονότερα ἀπό τήν ψυχή του. Καί ὁ νοῦς του κατέχτησε κοσμογονικές δυνάμεις καί τίς ἔθεσε στή διάθεση τοῦ σημερινοῦ ἀνθρώπου, πού δέν ἔχει φτάσει ἀκόμη σέ τόση ἠθική ὡριμότητα ὥστε τίς δυνάμεις αὐτές νά τίς χρησιμοποιήσει γιά τό καλό τοῦ κόσμου. Ὑπάρχει σήμερα ἔλλειψη ἰσορροπίας, δυσαρμονία ἀνάμεσα στήν διανοητική καί τήν ἠθική ἐξέλιξη τοῦ ἀνθρώπου. Ὁ γορίλας πῆρε στά χέρια του τήν φωτιά, νά ὁ κίνδυνος (…). Πῶς μποροῦμε νά τόν σταματήσουμε; Θαρρῶ μονάχα ἕνας τρόπος ὑπάρχει: Νά ἐπιστρατέψουμε ὅλες τίς φωτεινές δυνάμεις πού ὑπάρχουν μέσα στόν κάθε ἄνθρωπο καί μέσα στόν κάθε λαό. Γιατί δέν πρέπει νά ξεχνοῦμε ὅτι ὁ κόσμος πιά ἀποτελεῖ ἕνα τόσο ἑνιαῖο ὀργανισμό πού δέν μπορεῖ ἕνας λαός νά σωθεῖ ἄν δέν σωθοῦν ὅλοι. (…)

Σύμφωνα μέ τόν Bergson ἡ λύση εἶναι “mobilization”. Σέ κάθε κρίσιμη στιγμή νά ἐπιστρατεύεις ὅλες σου τίς δυνάμεις! (…) Νά σταματήσουμε τό γορίλα πού τρέχει, δέ γίνεται. Νά τοῦ πάρουμε πιά τήν φωτιά ἀπό τά χέρα, δέ γίνεται. Πρέπει νά προλάβουμε νά τοῦ φωτίσουμε τό μυαλό, νά τοῦ μερώσουμε τήν καρδιά, νά τόν κάνουμε ἄνθρωπο. (…) Ἄς ἑνωθοῦμε ὅσοι πιστεύουμε στό πνέμα.

Ἔχω ἐμπιστοσύνη στό πνέμα. (…) Στίς πιό δύσκολες στιγμές πού παίζεται ἡ μοῖρα τοῦ κόσμου αὐτό ἀναλαμβάνει τήν εὐθύνη. (…) Σίγουρα μιά μεγάλη Ἰδέα γεννιέται σήμερα στά αἱματωμένα σπλάχνα τῆς γῆς. Γι’ αὐτό καί οἱ δυνάμεις τοῦ κακοῦ ἐξαπολύθηκαν μέ τόση λύσσα τά τελευταῖα χρόνια καί προσπαθοῦν πάλι νά πνίξουν τό νεογέννητο βρέφος. Μά δέν θά μπορέσουν οἱ σκοτεινές δυνάμεις, καί πάλι θά νικηθοῦν. Ἄν μποροῦσαν αὐτές νά νικήσουν ἀπό χιλιάδες χρόνια θά ἔχει ἐξαφανιστεῖ ἀπό τήν γῆς τό ἀνθρώπινο γένος. Ὑπάρχει μιά λαχτάρα στά στήθια τοῦ ἀνθρώπου πού καμία δύναμη τοῦ πονηροῦ δέν μπορεῖ νά τήν πνίξει. Μιά λαχτάρα νά ἀνέβουμε πάνω ἀπό τά χτηνώδη ἔνστικτα, νά νικήσουμε τήν ὕλη, δηλαδή τήν σκλαβιά, καί νά γίνουμε ἐλεύθεροι. Αὐτή ἡ κραυγή τῆς ἐλευθερίας εἶναι τό ἀθάνατο πού ἔχει ὁ θνητός ἄνθρωπος μέσα του. (…) Ὁ ἄνθρωπος ἔφτιαξε καινούργια ἀλόγατα, πού διαπερνοῦν γοργά τήν στεριά, τήν θάλασσα, τόν ἀγέρα καί ἀπάνω καβάλησε ἡ ψυχή νά φτάσει στήν χίμαιρά της. Ξαφνικά τά ἄλογα καβαλίκεψαν τόν καβαλάρη καί πῆραν ὁλότελα ἀντίθετο δρόμο καί τρέχουν. Καί τρέχουμε μαζί τους».

Καί ὁ «Κοσμᾶς» κατέληξε τήν ἀνάλυσή του πρός τήν Ἰρλανδέζα φίλη του μέ ἕνα παραμύθι: «Ἕνας δράκος γυρίζει αἱματωμένος, νικητής ἀπό τόν πόλεμο. Εἶχε μεθύσει ἀπό ἀνθρώπινο αἷμα, τινάζει τό κοντάρι του στόν οὐρανό καί τραγουδοῦσε: “Καί ὁ Θεός νά κατέβει θά παλέψω μαζί του!” Καί ὁ Θεός ἔστειλε ἕναν Ἄγγελο. Τόν εἶδε ὁ δράκος, λύσσαξε, χίμηξε ἀπάνω του, σήκωσε τό σπαθί καί μοίρασε τόν ἄγγελο σέ δύο ἀπό πάνω ἕως κάτω. Καί νά, μονομιᾶς, ὁ ἕνας ἄγγελος ἔγιναν δύο. Χιμάει πάλι ὁ δράκος καί μέ δύο σπαθιές μοιράζει πάλι σέ δύο τόν κάθε ἄγγελο καί νά οἱ δύο ἄγγελοι ἔγιναν τώρα τέσσερις. Ὥς τό ἄλλο πρωί ἐξακολούθησε ὁ ἀγῶνας. Οἱ τέσσερις ἔγιναν ὀκτώ, οἱ ὀκτώ ἔγιναν δεκαέξι, οἱ δεκαέξι ἔγιναν τριάντα δύο, οἱ τριάντα δύο ἔγιναν ἑξηντατέσσερις. Καί τήν ἄλλη μέρα τά ξημερώματα βουνά καί οἱ κάμποι εἶχαν γεμίσει ἀγγέλους. (…) Τόν τελευταῖο λόγο θά τόν ἔχει πάντα ἡ γῆς. Ὅλα εἶναι ἐφήμερα ἔξω ἀπό αὐτή, οἱ μηχανές θά περάσουν, ἡ γῆς θά μείνει».

Ἄν προσθέσετε σέ αὐτές τίς οἰκουμενικές σκέψεις τοῦ Καζαντζάκη καί ὅσα ὑπογραμμίσαμε χθές γιά τά ὅσα γράφει γιά τά γλυπτά τοῦ Παρθενῶνα, ὅτι δηλαδή οἱ Ἕλληνες γιά νά σώσουν τήν οὐσία, τῆς ἔδωσαν φόρμα καί ὅτι ἡ τέλεια ἐξισορρόπηση εἶναι τό ἑλληνικό θάμα, ἔχουμε μπροστά μας τόν Καζαντζάκη τόν οἰκουμενικό καί καί παγκόσμιο, τόν ἐθνικό καί τόν πατριώτη, τόν ἔνθεο καί τόν ὀρθολογιστή, τόν ὀρθόδοξο καί τόν ἐπαναστάτη πού διαπραγματεύεται τό κορυφαῖο θέμα τῆς ἐποχῆς μας πρίν ἀπό ἐμᾶς γιά ἐμᾶς: τήν σχέση τῆς ὕλης μέ τήν ψυχή τοῦ ἀνθρώπου. Τήν ἐπίδραση τῆς τεχνολογίας στήν ζωή.

Τί προκύπτει ἀπό τήν περιπέτεια μέ τήν ἐναέρια κυκλοφορία; Ὅτι ὁ ἄνθρωπος ἔδωσε περισσότερη ἰσχύ στίς μηχανές ἀπό τόν νοῦ του. Ὁ νέος ὑπερσυνδεδεμένος κόσμος εἶναι τελικά καί ὑπερευάλωτος κόσμος. Εἶναι ἕνας κόσμος στόν ὁποῖο ἄνετα ὁ ἄνθρωπος πού πρωταγωνιστεῖ μπορεῖ νά ἀναιρέσει τόν ἑαυτό του μέχρι τῆς ἐξαφανίσεώς του. Πέρασα ὅλο τό καλοκαίρι ἀκούγοντας ἱστορίες γιά τό πῶς οἱ μηχανές νικοῦν τόν ἄνθρωπο. Ἕνας ἐπιχειρηματίας μοῦ ἀποκάλυψε ὅτι σέ πανεπιστήμιο Ἡνωμένων Πολιτειῶν ἔβγαλαν πανικόβλητοι ἀπό τήν πρίζα δύο ρομπότ, τά ὁποῖα εἶχαν θέσει σέ λειτουργία μέ τήν τεχνητή νοημοσύνη ὅταν ἀνακάλυψαν ὅτι εἶχαν ἀναπτύξει μεταξύ τους μιά ἰδιότυπη διάλεκτο γιά νά συνεννοοῦνται χωρίς νά γίνονται ἀντιληπτοί ἀπό τούς ἀνθρώπους!

Ἕνας παλαίμαχος πιλότος τῆς Alitalia μοῦ ἐξήγησε τά αἴτια ἑνός ἀεροπορικοῦ δυστυχήματος ὅταν ἡ ἑταιρεία εἶχε ἀπαγορεύσει στόν πιλότο νά διαμορφώνει ἄποψη γιά τίς συνθῆκες μέ βάση τήν ἀντίληψή του καί τοῦ εἶχε ἐπιβάλει νά ἀκούει μόνο τούς ὑπολογιστές! Οἱ ὁποῖοι δέν κάνουν ποτέ λάθος. Ἀλλά ἔκαναν. Κάποιος ἄλλος μοῦ ἀποκάλυψε ὅτι τά fake news τοῦ μέλλοντος τῶν προεκλογικῶν ἐκστρατειῶν θά βασίζονται σέ τεχνητή νοημοσύνη, ἡ ὁποία θά ἀξιοποιεῖ βίντεο μέ τό πρόσωπό μας καί τήν φωνή μας, τίς γκριμάτσες μας καί τίς παύσεις μας, γιά νά μᾶς βάζει στό στόμα λόγια πού δέν ἔχουμε ποτέ πεῖ. Στό μυθιστόρημα «2034» ὁ Τζέιμς Σταυρίδης ἐξηγεῖ πῶς ἡ ἀνατίναξη μιᾶς ὀπτικῆς ἴνας στήν Ἀλάσκα μπορεῖ νά φέρει χάος στά κινητά καί στό διαδίκτυο τῶν ΗΠΑ. Εἶναι τέσσερα μόνο παραδείγματα πού ἄκουσα. Καί ἐπιβεβαιώνουν τήν ἰσχυρή ἄποψη πού εἶχα πάντοτε, ὅτι ὁ ἄνθρωπος πρέπει νά μεταρρυθμίσει τήν τεχνολογία. Νά πάρει τό πάνω χέρι.

Δέν εἶναι δυνατόν ὁ κόσμος νά πορεύεται χωρίς ἐφεδρικό σχέδιο καί νά ἐπαφίεται μόνο στίς μηχανές. Πρέπει τό πνέμα, ὅπως γράφει ὁ Καζαντζάκης ἀπό τό 1946, νά ἐπιβληθεῖ στήν ὕλη. Ὅταν προσφάτως ἔγραψα νοσταλγικά ὅτι θέλω νά ζήσω ξανά στόν 20ό αἰῶνα, κάποιοι μέ εἰρωνεύτηκαν. Ἐλπίζω νά τό ξανασκέφτονται σήμερα, βλέποντας ἑκατομμύρια ἀνθρώπους νά ταλαιπωροῦνται στά ἀεροδρόμια τοῦ κόσμου γιά ἕνα λάθος 72 δευτερολέπτων. Διότι, ὅπως γράφει ὁ Καζαντζάκης, «πολύ γρήγορα ἐμπιστεύτηκε ὁ θεός στά χέρια τοῦ ἀνθρώπου τόση δύναμη!».